Đảng Cộng sản ra đời là tất yếu của lịch sử, khi mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản với giai cấp tư sản ngày càng tăng, cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản chống lại giai cấp tư sản ngày càng quyết liệt và không thể điều hòa được, giai cấp vô sản cần có tổ chức đủ mạnh để lãnh đạo giai cấp mình. C.Mác cho rằng nó phải là một tổ chức: “…về mặt thực tiễn, những người cộng sản là bộ phận kiên quyết nhất trong các đảng công nhân ở tất cả các nước, là “bộ phận tiên tiến nhất” cổ vũ tất cả những bộ phận khác; về mặt lý luận, họ hơn bộ phận còn lại của giai cấp vô sản ở chỗ là họ hiểu rõ những điều kiện, tiến trình và kết quả chung của phong trào vô sản”[1]. Trong Điều lệ và Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản, C.Mác không dùng thuật ngữ “tập trung dân chủ” nhưng trong “Điều lệ của Liên đoàn những người cộng sản” khi sữa đổi điều lệ theo nguyên tắc đề nghị dân chủ từ dưới lên, cuối cùng do Đại hội quyết định. “Đại hội cũng thay mặt Đảng ra bản tuyên ngôn”. Trong hoạt động, cấp dưới phải phục tùng cấp trên, bộ phận phải phục tùng toàn thể, Ban chấp hành trung ương phải phục tùng đại hội... V.I.Lênin cho rằng: “...chúng tôi luôn bảo vệ dân chủ trong nội bộ Đảng. Nhưng chúng tôi không bao giờ phản đối chế độ tập trung của Đảng, chúng tôi chủ trương chế độ tập trung dân chủ”[2].
Đối với Đảng Cộng sản Việt Nam, Điều lệ Đảng được thông qua trong hội nghị thành lập Đảng (3/2/1930), trong cách thức tổ chức Đảng ta khẳng định “Đảng Cộng sản tổ chức theo lối dân chủ tập trung”, Điều lệ Đảng do Đại hội I (3/1935) và Điều lệ Đảng Lao động Việt Nam do Đại hội II thông qua (2/1951) đều ghi “dân chủ tập trung”, từ Đại hội III của Đảng (9/1960) đến nay sử dụng thuật ngữ “tập trung dân chủ”. Tuy cách viết có khác nhau nhưng nội dung đều thể hiện được tinh thần cơ bản mà C.Mác đã chỉ ra.
Trong Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam ban hành năm 2011 khẳng định: “Đảng là một tổ chức chặt chẽ, thống nhất ý chí và hành động, lấy tập trung dân chủ làm nguyên tắc tổ chức cơ bản”[3] điều này có nghĩa đây là nguyên tắc quan trọng gắn liền với bản chất của Đảng và quy định sự tồn tại và vận động của Đảng. Bởi vì:
Thứ nhất, xét về bản chất, Đảng Cộng sản là đội tiền phong chiến đấu của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và của cả dân tộc, Đảng phải có tổ chức chặt chẽ, tập trung, thống nhất, là liên minh tự nguyện của những người cùng chung chí hướng, đấu tranh để xây dựng chủ nghĩa xã hội - một xã hội dân chủ, Đảng phải có tổ chức dân chủ. Do vậy, xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ chính là xa rời bản chất của Đảng Cộng sản.
Thứ hai, xét về yêu cầu, nhiệm vụ lịch sử của trong quá trình lãnh đạo của Đảng. Nhiệm vụ lịch sử của Đảng Cộng sản trên thế giới nói chung và Đảng Cộng sản Việt Nam là lãnh đạo cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, xóa bỏ áp bức, bóc lột, bất công, xây dựng thành công nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa và tiến tới chủ nghĩa cộng sản. Nhiệm vụ đó rất to lớn, nhưng hết sức khó khăn, lâu dài, đối đầu với nhiều thế lực thù địch luôn tìm mọi cách chống phá quá trình lãnh đạo củng như thành quả của cách mạng, cho nên đòi hỏi Đảng phải tổ chức dân chủ để phát huy tiềm năng trí tuệ, lực lượng của đảng viên và tất cả các tổ chức trong toàn Đảng, đồng thời Đảng lại phải tổ chức một cách tập trung với sự thống nhất về tổ chức và hoạt động, kỷ luật nghiêm minh mới đủ sức hoàn thành nhiệm vụ mà lịch sử giao phó.
Thứ ba, xét kinh nghiệm hoạt động thực tiễn hơn 90 năm qua của Đảng Cộng sản Việt Nam: Nhờ được tổ chức theo nguyên tắc tập trung dân chủ, Đảng ta đã có đủ sức mạnh lãnh đạo cách mạng Việt Nam đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác. Trong các thời kỳ cách mạng, tổ chức đảng nào thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ thì tổ chức đoàn kết thống nhất, năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu cao; trái lại, khi nguyên tắc tập trung dân chủ không được thực hiện nghiêm túc, lỏng lẽo bị bóp méo thì tổ chức đảng mất đoàn kết, năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu bị giảm sút, cán bộ lãnh đạo sẽ bị vi phạm kỷ luật của Đảng.
Hiện nay, lợi dụng những sai lầm trong thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ của các đảng cộng sản cầm quyền, cụ thể như sự sụp đỗ của Liên Xô năm 1991 các thế lực thù địch đang ra sức tuyên truyền, xuyên tạc, bóp méo nguyên tắc tập trung dân chủ nhằm phá vỡ khối đoàn kết dân tộc để các Đảng đi đến từ bỏ nguyên tắc này. Đánh giá về sự sụp đỗ của Liên Xô năm 1991, trong bài viết đăng trên tạp chí Cộng sản tháng 4/1992 với tựa đề “vì sao Đảng cộng sản liên xô tan rã” đồng chí Nguyễn Phú Trọng chỉ ra 5 nguyên nhân chủ yếu trong đó có nguyên nhân coi nhẹ hoặc phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ. Hay nói về nguyên nhân sự sụp đỗ của Liên Xô giáo sư, tiến sĩ khoa học Ivan Oxadchi từng phát biểu “một Đảng với 20 triệu đảng viên đó là môt đội quân khổng lồ, thậm chí tự nó, thậm chí không có sự ủng hộ của quần chúng ngoài Đảng cũng có thể tự bảo vệ mình và bảo vệ chủ nghĩa xã hội đã được xây dựng trong các trận chiến, bảo vệ chính quyền Xô Viết và nhân dân lao động.... và tại sao trong phút giây ngàn cân treo sợi tóc đó của Đảng Cộng sản Liên Xô, chính quyền Xô Viết, chủ nghĩa xã hội Liên Xô không có được lời kêu gọi tiến lên những người cộng sản đã từng là khẩu lệnh của nhiều thế hệ những người Cộng sản trong suốt tiến trình lịch sử Liên Xô và sự hưởng ứng thực tế lời kêu gọi đó đã đem lại sự khâm phục vô bờ bến của hàng triệu hàng triệu người lao động nước Nga và cả hành tinh...”[4]. Trong quá trình lãnh đạo của Đảng tại đặc biệt là giai đoạn đổi mới tại Nghị quyết Trung ương 4, khóa XI “Một số vấn đề cấp bách về xây dựng Đảng hiện nay” nêu rõ: Nguyên tắc “tập thể lãnh đạo cá nhân phụ trách” trên thực tế ở nhiều nơi rơi vào hình thức do không xác định rõ cơ chế trách nhiệm, mối quan hệ giữa tập thể và cá nhân; khi sai sót, khuyết điểm không ai chịu trách nhiệm. Do vậy, vừa có hiện tượng dựa dẫm vào tập thể, không rõ trách nhiệm cá nhân, vừa không khuyến khích người đứng đầu có nhiệt tình, tâm huyết, dám nghĩ, dám làm; tạo kẽ hở cho cách làm việc tắc trách, trì trệ, hoặc lạm dụng quyền lực một cách tinh vi để mưu cầu lợi ích cá nhân”[5].
Quán triệt quan điểm về xây dựng chỉnh đốn Đảng “Nhìn thẳng vào sự thật, nói rõ sự thật, đánh giá đúng sự thật. Kết hợp giữa “xây” và “chống”, “xây” là nhiệm vụ cơ bản, chiến lược lâu dài; “chống” là nhiệm vụ quan trọng và cấp bách đồng thời với kinh nghiệm và bản lĩnh chính trị vững vàng, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn khẳng định tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng. Mọi mưu toan xa rời, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng đều bị phê phán, ngăn chặn./.
-----------------------------
Tài liệu tham khảo:
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, H. 2005, t.4, tr.558, tr.615.
2. V.I.Lênin: Toàn tập, Nhà xb Chính trị quốc gia Sự thật, H2005, t.27, tr 91.
3. Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam, Nxb CTQG, H., 2011, tr. 5.
4. Bài phát biểu tại hội thảo khoa học “học thuyết Mác-Lênin về Đảng và thời đại ngày nay” tổ chức tại Moscaws 1998.
5. Văn kiện Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2012, tr. 22-23.
[1] C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nhà xb Chính trị quốc gia Sự thật, H. 2005, t.4, tr.558, tr.615.
[2] V.I.Lênin: Toàn tập, Nhà xb Chính trị quốc gia Sự thật, H2005, t.27, tr 91.
[3] Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam, Nxb CTQG, H., 2011, tr. 5.
[4] Bài phát biểu tại hội thảo khoa học “học thuyết Mác-Lênin về Đảng và thời đại ngày nay” tổ chức tại Moscaws 1998.
[5] Văn kiện Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2012, tr. 22-23.